HEILT SANT, REIN LYGN ELLER NOKO MIDT IMELLOM?

Kjære folk!

Me har vel alle opplevd å sitja i godt lag og med glede fortelje om hendingar og opplevingar me har hatt. Når me er godt i gang med å kalle fram eit minne, så dukkar det gjerne opp fleire små detaljar rundt hendinga. Eg er ikkje så god til å hugse tal og blir derfor ofte korrigert frå andre som var til stades då hendinga fann stad. «Nei, det var ikkje så dyrt.» eller «Tull, den var mykje større.»

Hjernen vår er eit slags arkiv der me har lagra informasjon av alle slag; lydar, opplevingar, lukter, faktakunnskap, erfaringar og handlingar. Noko blir lagra berre i nokre sekund, medan andre ting blir lagra i årevis.

Sjølv om me har minner lagra i hjernen, er det ikkje alltid like lett å hente dei fram att og mange gonger får me hjelp av hjernen til å gjette oss fram til korleis ting var. 
Sjølvsagt er det også slik at for å gjera forteljinga underhaldande, er det god hjelp i både å legge til og trekke frå, – altså me lyg litt.

Eg er usikker på om eg hugsar at eg hesja eller om eg berre har høyrt fortalt kor fint det var hos bestemor og bestefar på Mjølfjell om sommaren.

Eg har også opplevd at ei venninne med stor innleving fortalde om noko eg visste, med vissheit, at ho aldri sjølv hadde opplevd. Ho var rett og slett ikkje til stades den gongen det skjedde, men ho hadde høyrt det fortalt så mange gonger og levd seg så godt inn i det, at ho til slutt trudde at ho hadde vore der. Ho fortalde til og med kva slags bidrag ho hadde kome med for å løyse den situasjonen som hadde oppstått den gongen. Eg var der og eg veit kven som bidrog. Det var ikkje ho. Var det lygn det ho kom med? 

Når me fortel noko, så gjer me ofte val ut ifrå kva me føler og ikkje ut ifrå kva me hugsar.

Her er ei lita forteljing som for meg er heilt sann. Eg trur i alle fall at det var akkurat slik:
Det var grytidleg morgon. Vegen låg sundags-tom framfor oss i sommarsola. Radioen spelte Hellbillies og me prata om alt det me kunne glede oss over denne dagen. Bak ein slakk sving dukka traktoren opp. Brei og raud framfor oss. Sjølv om han held god fart, var det både litt irriterande og ganske merkeleg med ein traktor på sundagstur. Me passerte ei busslomme, men traktorføraren viste ingen vilje til å sleppe oss fram. Vegen var smal og uoversiktleg, men endeleg kunne sjåføren min ta oss forbi. Eg titta bakover, opp og såg traktorføraren stire stivt framfor seg. Han hadde eit spedborn, inntulla i eit rosa teppe, i armane. Han sat som fastspikra. Stirde. Køyrde. Eg gløymer dei aldri. Han vaksne. Ho vesle.

Eg har mange gonger i ettertid undra meg over denne situasjonen og eg har mange kjensler og spørsmål knytt til denne vesle opplevinga. Kvar skulle dei? Korleis gjekk det med dei? Sidan det biletet eg har inne i hjernen skapar så mange kjensler hos meg, hugsar eg rett? Var det akkurat slik det var eller er det kjenslene mine som tolkar. 
Det er faktisk også slik at når me fortel ei historie om noko som har hendt, så fortel me den annleis kvar gong. På den måten forureinar me vårt eige minne. Dette er også grunnen til at rettsmedisinske psykologar ber vitne om ikkje å fortelje noko til andre om det dei eventuelt har sett. Det er visst mogeleg å hugse noko som ikkje har hendt og gløyme det som verkeleg hendte.

Kva med kvite lygner?
Me tyr jo ofte til såkalla kvite lygner når me vil skåne eit anna menneske frå ei sanning som vil gjere vondt, skape uro eller så splid. Dei aller fleste av oss meiner at det er greitt å lyge i einskildsituasjonar dersom sanninga vil koma til å såre.

På forskning.no kan me lesa at folk i snitt lyg 1 – 2 gonger om dagen. Då høyres det kanskje ut som om me lever i eit samfunn som er i ferd med å gå fullstendig i oppløysing, men dette dreier seg ikkje om grove, direkte lygner der alt er usant. Her er det snakk om å plusse på eller trekkje ifrå litt ekstra for å gjera kvardagen både lettare og litt meir triveleg.
«Bløtkaka var god» i staden for «Eg likar ikkje bløtkake»
«Den kjolen kler deg godt» i staden for «Akkurat slik kjole hadde mor mi»
«I morgon er eg travelt oppteken» i staden for «Nei, det gidd eg ikkje»

Men det er vel ikkje heilt moralsk bra å fare med lygn?
I lærarrettleiinga til «Filosofi i skolen» fann eg dette eksemplet:
Tenk deg at du ser kameraten din springe vekk frå to større gutar. Ein av de store gutane kjem bort til deg og spør om du såg kvar den vesle dritsekken sprang. Du veit at det er feil å lyge, – så kva er god moral i dette tilfellet?

Det seies at «ærlighet varer lengst» og at lygn før eller seinare vil bli avslørt. Dersom me tek ein liten titt på politikarane våre, så har det vist seg at dei kan både feile og dumme seg ut og likevel koma heilskinna frå det etter ei stund. Men dersom ein politikar kjem med ei direkte lygn, då ligg hen tynt an. Då er det berre å leggje seg paddeflat, som det heiter, og det er slett ikkje sikkert at det hjelp sjølv om hen både tiggar og ber om godt vêr. Slik er det her på berget vårt. 

Her har eg lagt meg paddeflat i tilfelle eg har kome med lygner i dette blogginnlegget.

For åtte år sidan klarte Trump å kome seg inn i Det Kvite Hus ved hjelp av lygner og desinformasjon. Etter det har han halde fram med falske nyheiter, undergraving av fakta og rekkjer med grove lygner. Ingen ber han om å leggje seg flatt ned og be om tilgjeving heller, – og korleis det er mogeleg for han å stille til val no att, er for meg ubegripeleg. 

Når eg no har nytta ein del tid på å tenkje over dette med lygn og sanning, kjenner eg at desse sakene har blitt mykje meir uoversiktlege og vanskelege dei siste åra. Kunstig intelligens gjer det enklare å spreie falske videoar og bilete, robotar kan skrive falske tekstar på eit sekund eller to og me kan risikere at internettet fløymer over av lygn og bedrag. 

Det blir for småtteri å rekne dersom naboen ikkje meinte det då han sa at kjolen min var veldig fin. Og berre for å ha alt heilt på det reine; eg har ingen nabo som har kommentert kjolen min, så det var vel ei slags lygn, eller var det ok sidan det berre var på tull? 

Her er eg i finkjolen min (og med joggesko) på veg til Operalåven. Der var det strålande, framifrå og stor stas, –  og det er heilt sant.

Fleire tankar og skriblerier kjem frå meg ein eller annan dag i september. Fram til då må du som les dette ha gode dagar.

Helsing frå
Karen-Margrethe