Kjære folk!
Kva er denne fridomen alle så gjerne vil ha? Snakkar me om personleg eller politisk fridom? Er det suverenitet og sjølvstyre me ropar etter? Eg reknar det som sjølvsagt at alle er einige om at økonomisk fridom er ein føresetnad for likestilling, så den ballen let eg liggje. Me er vel og einige om at den som er fri, sjølv har ansvaret for eigne val og konsekvensane av dei.
Fridom er eit ord som både får meg til å meine ganske sterkt og som set i sving kjensler.
Eg tek kjenslene fyrst.
Når eg tenkjer etter, kan eg hugse berre to gonger i livet mitt at kjensla av fridom har vore så sterk at eg sa til meg sjølv: «No er du fri, Karen-Margrethe. No kan du gjere kva du vil.»
Gong nummer ein var den fyrste kvelden på hybelen min ute i havgapet i Øygarden kommune. Det var utedo, ikkje innlagt varmt vatn og berre ei plate på komfyren som virka. Eg var 19 år, det var regnver og eg kjende ingen der. Denne fridomen hadde eg gledd meg til. Eg hadde flytta heimanfrå og fått jobb som lærar utan godkjend utdanning. No kunne eg eta kva eg ville, drikke øl (noko eg aldri har likt) og få vitjing av kven eg vil (dei som kom var stort sett elevar i 1. – 3. klasse). Ei ørlita stund der på kanten av sofasenga mi, kjende eg meg fri.
Eg hadde vore heldig å få vekse opp med kloke foreldre som hadde gitt meg klare rammer og kloke reglar, og som samstundes løyste opp bandet etter kvart som eg vaks til. Det hende at eg lengta heim den vinteren. Fridom var ikkje så moro når vinterstormane stod på som hardast og eg ikkje hadde nokon å snakke med.
Den andre gongen var ein blank haustdag. Eg stod utanfor Glasmagasinet i Oslo med ei kjensle så sterk at eg måtte stå heilt stille ei stund og finne ut kva det var som dansa og spratt inne i meg. Ein sterk lengt som ikkje hadde vore bra for meg, hadde plutseleg sloppe taket. Eg kunne fortsetje livet mitt utan denne vonde stengsla. Eg kunne gjere kva eg ville. Eg kunne dra min veg om eg ville. Eg var fri. Gjorde eg noko med det? Nei, eg tok bussen heim til meg sjølv og gjorde alt det som var forventa av meg. Men kjenslene mine var frie.
No då? Er eg fri? Ja, på sett og vis er eg vel det. Men vil eg vere heilt fri? Eg har personleg fridom. Eg bur saman med han eg sjølv har valt meg i eit hus eg sjølv har ynskt å bu i. Graden av sjølvråderett er høg. Eg trur personleg fridom handlar om i kva grad livet er avgrensa av eigne val. Dessutan trur eg at kjensla av fridom har ein nær samanheng med livskvalitet. Fjernar ein den personlege fridomen frå eit menneske, vil automatisk livskvaliteten bli redusert. Det er vel ikkje heilt tilfeldig at fridomsrøving er ein utbredt straffereaksjon.
Så var det meiningane.
Når partia til høgre talar om personleg fridom, bankar ikkje hjartet mitt like varmt. Eg kjenner rett og slett på at den fridomen vil eg ikkje ha. Alle er sikkert einige om at det er fint at folk får bestemme over eige liv, men når tiltaka for å få til dette er at det skal leggjast til rette for eit mangfald av tenester i offentleg og privat sektor, då seier både vitet mitt og kjenslene mine at det ikkje er bra for nokon med fritt brukarval i dei heimebaserte tenestene, fritt skuleval, fritt val av kven som skal hjelpe deg når du blir sjuk og stelle deg når du skal døy. Alle kan ikkje vere sin eigen lykkesmed.
Eg betalar skatt for at alle skal ha dei same mogelegheitene, uansett kvar dei bur og kor mykje pengar dei har i banken. Velferdssamfunnet skal sikre oss det som er naudsynt for å kunne leve eit verdig liv frå vogge til grav. Fyrst då kan individet vere fritt, når det einskilde menneske er trygg på at Jørgen Hattemakar og Kong Salomo får det same tilbodet.
Når eg vert gamal og hjelpetrengjande, vil eg sleppe å arrangere audition i heimen for å finne ut kven som har dei varmaste hendene og dei snillaste augo. Den dagen eg verkeleg treng det, vil eg sleppe å tenkje «det må eg ordne», – eg vil med ei kjensle av fridom kunne vere trygg på at «alt ordnar seg». Det er skilnaden mellom fridom til å velje og fridom i eit samfunn som er bygd opp rundt eit sterkt fellesskap.
Helsing K-M
Kjære folk 